საერთაშორისო კერძო სამართლის განვითარების ისტორია [ნაწილი I]

ავტორის შენიშვნა

ცა ისეა მოწმენდილი, ცა ისეა შეუმკრთალი,

რომ ანგელოზს დაინახავს მოდარაჯე კაცის თვალი.

–      გალაკტიონი, გურიის მთები

წინამდებარე სტატია არის ნაწილი კოლიზიური სამართლის სტატიათა ციკლისა, რომლის წერაც დავიწყე თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის იურიდიულ ფაკულტეტზე ამ საგნის სწავლებისას. დაკვირვებული მკითხველის თვალს არ გამოეპარება, რომ სტატიები ძირითადად ეყრდნობა კოლიზიური სამართლის სახელმძღვანელოს – Peter Hay, Patrick J. Borchers, Symeon C. Symeonides, Christopher A. Whytock, Conflict of Laws (Hornbook) (6th ed., 2018) – რომელიც გამიზიარა ჩემმა თეზისის ხელმძღვანელმა, ილინოისის უნივერსიტეტის პროფესორმა რალფ ბრუბეიკერმა. სამწუხაროდ, მიუხედავად იმისა, რომ ქართველმა კანონმდებელმა ჯერ კიდევ 1998 წელს შეძლო ევროპული სტანდარტების შესაბამისი კანონის შემუშავება, რომელიც ამოქმედდა 1998 წლის 1 ოქტომბერს, დღემდე ეს დარგი მეტწილად რჩებოდა აკადემიური ყურადღების მიღმა. გარდა იმისა, რომ კოლიზიურ სამართალში მოღვაწე იურისტების სიმწირეს განვიცდით, დღემდე ვერ მოხერხდა სრულყოფილი სახელმძღვანელოს შექმნა, რომელიც სტუდენტებს მისცემდა შესაძლებლობას გაცნობოდნენ დარგის თანამედროვე ტენდენციებს. კოლიზიური სამართლის სტატიათა ციკლი სწორედ ამ ვაკუუმის შევსებას ისახავდა მიზნად. მისი ლოგიკური დასრულება, იმედი მაქვს, იქნება სახელმძღვანელოს შექმნა.

თბილისი, საქართველო

21 იანვარი, 2021

I.          შესავალი

სამართლებრივ ურთიერთობათა ძირითადი ნაწილი, სრულად, ერთი იურისდიქციის ფარგლებში ექცევა. მაგალითად, ქართული შპს–ს პარტნიორები ვერ თანხმდებიან დივიდენდის განაწილების საკითხზე; დასაქმებული მიიჩნევს, რომ შრომითი ხელშეკრულება უსაფუძვლოდ შეუწყვიტეს და ითხოვს სამსახურში აღდგენას; დისტრიბუტორს უკვე თვეებია მაღაზიის ქსელი მიწოდებული პროდუქციის ღირებულებას არ უხდის და ა.შ. მსგავსი დავები ყოველდღიურად განიხილება საერთო სასამართლოებში და ქართული კანონმდებლობის შესაბამისად წყდება (იქნება ეს მეწარმეთა შესახებ კანონი, სამოქალაქო კოდექსი თუ შრომის კოდექსი). 

თუმცა, რა ხდება მაშინ, როდესაც დავა უცხო ქვეყნის სამართალს უკავშირდება? მაგალითად, ბათუმის საქალაქო სასამართლო განიხილავს საქმეს, სადაც ქართული კომპანია, რომელმაც წინასწარ გადაიხადა ნასყიდობის საფასური, ლიეტუვური კომპანიისგან ნასყიდობის საგნის მიწოდებას ითხოვს. ხელშეკრულება ლიეტუვაში დაიდო, ხოლო მიწოდების ადგილად კლაიპედას პორტი განისაზღვრა. აქვს თუ არა ბათუმის საქალაქო სასამართლოს დავის განხილვის უფლება? ან რომელი სამართლით უნდა იხელმძღვანელოს მან საქმის გადაწყვეტისას? თუკი ქართულ სამართალს გამოიყენებს მოთხოვნის ხანდაზმულობის ვადა 3 წელია (სსკ 129(1)), ხოლო, ლიეტუვის 18/07/2000 წლის სამოქალაქო კოდექსის 1.125(1) მუხლის თანახმად სახელშეკრულებო მოთხოვნაზე 10 წლიანი ხანდაზმულობა ვრცელდება.[1] თუმცა, მოსარჩელეს მხოლოდ მის სასარგებლოდ გამოტანილი სასამართლოს გადაწყვეტილება არ დააკმაყოფილებს, საჭიროა აღსრულებაც. როგორ უნდა მოახერხოს ქართულმა კომპანიამ ბათუმის საქალაქო სასამართლოს მიერ მიღებული გადაწყვეტილებით ლიეტუვაში მდებარე ქონებაზე აღსრულების მიქცევა?

საერთაშორისო კერძო სამართალი არის ნორმათა ერთობლიობა, რომელიც მიზნად ისახავს პასუხი გასცეს ზემოთ დასმულ სამ ძირითად შეკითხვას: (1) რომელი ქვეყნის სასამართლომ უნდა განიხილოს საქმე (იურისდიქციის საკითხი), (2) რომელი ქვეყნის კანონმდებლობა უნდა იქნას გამოყენებული (სამართლის არჩევის საკითხი), და (3) რა პირობებშია შესაძლებელი უცხო ქვეყნის სასამართლოს მიერ გამოტანილი გადაწყვეტილებისათვის შესასრულებლად სავალდებულო ძალის მინიჭება (ცნობა-აღსრულების საკითხი).[2]

წინამდებარე სტატია თეორიულ დონეზე იკვლევს საერთაშორისო კერძო სამართლის, როგორც სამართლის დამოუკიდებელი დარგის განვითარების ძირითად მიმართულებებს კონტინენტურ ევროპასა და საერთო სამართლის ქვეყნებში.

II.         სახელწოდება

საერთაშორისო კერძო სამართლის აღსანიშნავად ინგლისურენოვან იურიდიულ ლიტერატურაში გამოიყენება ორი ტერმინი: საერთაშორისო კერძო სამართალი (Private International Law) და კოლიზიური სამართალი (Conflict of Laws).[3] ტერმინი საერთაშორისო კერძო სამართალი, რომელიც პირველად ამერიკელმა ავტორმა გამოიყენა,[4] დამკვიდრებულია კონტინენტური ევროპის სამართლის ქვეყნებში, ხოლო, ტერმინი კოლიზიური სამართალი, რომელიც პირველად ევროპელმა ულრიხ ჰუბერმა გამოიყენა,[5] გავრცელებულია საერთო სამართლის ქვეყნებში.[6] მისი პოპულარიზება საერთო სამართალში უკავშირდება ინგლისელი პროფესორის ალბერტ ვენ დაისის სახელს, რომელმაც 1896 წელს საერთაშორისო კერძო სამართლის გავლენიანი ნაშრომი გამოსცა.[7] გერმანული და შვეიცარიული სამართალი, თავდაპირველად, ასევე, გამოიყენებდა ტერმინ კოლიზიურ სამართალს, თუმცა, დღეს დამკვიდრებულია – საერთაშორისო კერძო სამართალი.[8]

თითოეული ეს ტერმინი ყურადღებას დარგის სხვა და სხვა ელემენტზე ამახვილებს.[9] სიტყვებს საერთაშორისო კერძო ორმაგი დატვირთვა აქვს.[10] ისინი დარგს საერთაშორისო საჯარო სამართლისგან განასხვავებს, რომელიც სახელმწიფოთა და საერთაშორისო ორგანიზაციათა შორის ურთიერთობებს არეგულირებს და საჯარო სამართლის ნაწილად ითვლება.[11] ამის საპირისპიროდ, საერთაშორისო კერძო სამართალი ადგილობრივი სამართლის ნაწილია და კერძო პირთა შორის ურთიერთობებს აწესრიგებს (ანუ მიეკუთვნება კერძო სამართალს).[12] მაგალითად, აშშ–შიც საერთაშორისო კერძო სამართალი შტატების და არა ფედერალურ დონეზე რეგულირდება.[13] ამასთან, ტერმინი სამართალი სპეციფიკური მნიშვნელობისაა, ვინაიდან საერთაშორისო კერძო სამართალი დავის საგანს შინაარსობრივად არ წყვეტს, იგი უფრო მეტად იმის დადგენას ცდილობს, თუ რომელი ქვეყნის სამართალი უნდა იქნას გამოყენებული.[14] მიუხედავად იმისა, რომ ორივე ტერმინის მიმართ გამოთქმულია კრიტიკა,[15] საერთო ჯამში, ისინი სწორ შთაბეჭდილებას ქმნიან სამართლის ამ დარგის შესახებ. ქართველი კანონმდებელი, კონტინენტური ევროპის სამართლის გავლენით, იყენებს ტერმინს საერთაშორისო კერძო სამართალი.

III.        განვითარების ისტორია

A.        ანტიკური პერიოდი

კონტინენტურ ევროპაში, საერთო სამართლისგან განსხვავებით, საერთაშორისო კერძო სამართალი შუა საუკუნეებიდან ვითარდებოდა.[16] გაბატონებული მოსაზრებით საერთაშორისო კერძო სამართალი XII საუკუნის იტალიაში წარმოიშვა.[17] რომაული და ბერძნული სამართალი ამ დარგს არ იცნობდა.[18] თუმცა საერთაშორისო კერძო სამართლის განვითარების ისტორიაზე საუბრისას მნიშვნელოვანია მოკლედ შევეხოთ ანტიკურ სამართალსაც. ერთის მხრივ, ისტორიულ წყაროებში გვხვდება საერთაშორისო კერძო სამართლებრივი ხასიათის ნორმების გამოყენების მაგალითები.[19] აღნიშნული მაგალითები წამოჭრის სამართლის ისეთ პრობლემებს, რომლებსაც დღემდე ცენტრალური ადგილი უჭირავს საერთაშორისო კერძო სამართლის თეორიაში: გამოსაყენებელი სამართალი, დავის განმხილველი სასამართლო, ერთი სამართალურთიერთობის განსხვავებული კანონებით მოწესრიგების შესაძლებლობა და ა.შ. ეს აჩვენებს, რომ ანტიკური პერიოდის სამართალი იცნობდა საერთაშორისო კერძო სამართლებრივ ურთიერთობებს და შეიცავდა ამ ურთიერთობებთან დაკავშირებული პრობლემატური საკითხების მარეგულირებელ ნორმებს. თუმცა, მიუხედავად ამისა, ანტიკურ სამართალში საერთაშორისო კერძო სამართლებრივი სისტემების ჩამოყალიბება არ მოხერხდა. შესაბამისად, ამ პერიოდის შესწავლა გარკვეულ წარმოდგენას შეგვიქმნის იმასთან დაკავშირებით, თუ რა ისტორიული და სოციალური მიზეზები განაპირობებენ საერთაშორისო კერძო სამართლის, როგორც სამართლის დამოუკიდებელი დარგის ჩამოყალიბებას. 

საქმე იმაშია, რომ ანტიკური სამართლისათვის დამახასიათებელი იყო პერსონალური ხასიათი. ეს ეხება, როგორც ძველ ბერძნულ, ისე რომაულ სამართალს. სამართლის პერსონალურ ხასიათში იგულისხმება ის, რომ ყოველი პირის მიმართ, მათი წარმომავლობისა და სოციალური ფენისადმი კუთვნილების მიხედვით, გამოიყენებოდა განსხვავებული სამართალი. მაგალითად, რომაული სამართალი ერთმანეთისგან განასხვავებდა პირის მოქალაქეობას და მის საცხოვრებელ ადგილს. სავინის მიხედვით, ადამიანი განისჯებოდა იმ ქვეყნის სამართლის მიხედვით, რომლის მოქალაქეც იყო (რომელ ხალხსაც ეკუთვნოდა).[20] დაუშვებელი იყო რომაული Jus Civile (რომის მოქალაქეთა სამართალი) გამოყენებული ყოფილიყო პერეგრინებისათვის, ან ბერძნული ატიკის მცხოვრებს საკუთარი უფლებების დასაცავად მიემართა რომელიმე ბარბაროსული ტომის სამართლისათვის.[21] ეს იმას ნიშნავს, რომ განსხვავებული ეთნიკური წარმომავლობის ადამიანები ისე ცხოვრობდნენ ერთმანეთის გვერდიგვერდ, რომ სამართლის აბსოლუტურად განსხვავებულ დანაწესებს ემორჩილებოდნენ. 

რომში სამართლის არჩევის საკითხი, ძირითადად, პრობლემური გახდა მხოლოდ მას შემდეგ, რაც იქ გამოჩნდნენ და დასახლდნენ გერმანული წარმოშობის ტომები, რომლებსაც საკუთარი ტრადიციები და სამართლის ნორმები ქონდათ.[22] რომის სამართალმა შეიმუშავა უცხოელთა მონაწილეობით არსებული დავების გადაჭრის საინტერესო მექანიზმები. მაგალითად, რომში მოქმედებდა სპეციალური სასამართლოები (Praetor Peregrinus), რომლებსაც ქონდათ უცხოელ მოქალაქეთა დავების განხილვის ექსკლუზიური უფლებამოსილება. სამართლის პერსონალური ხასიათიდან გამომდინარე (ვინაიდან ყველა განისჯებოდა საკუთარი სამართლის მიხედვით), დავის შემთხვევაში ხდებოდა არა სამართლის არჩევა (დავის მონაწილე მხარეთა ქვეყნების მიხედვით), არამედ სხვა და სხვა სამართლის შერევა და კომბინირებულად გამოყენება.[23] სასამართლო მხარეთა ქვეყნების სამართლის წესების გამოყენებით სპეციალურად შეიმუშავებდა ad hoc ნორმებს და მათ შესაბამისად წყვეტდა სადავო საკითხს.[24] ელინისტური ეპოქის ძველ საბერძნეთშიც არსებობდა სპეციალური სასამართლოები, რომლებიც განიხილავდნენ უცხოელთა მონაწილეობით საქმეებს, თუმცა, აქაც, საერთაშორისო კერძო სამართლის ცალკე დარგად ჩამოყალიბება არ მომხდარა.[25] შესაბამისად, რომაელებიც და ბერძნებიც გამოიყენებდნენ უცხო სამართალს, თუმცა არა იმ ფორმით, როგორიც ეს თანამედროვე საერთაშორისო კერძო სამართალშია დამკვიდრებული. უცხო სამართლის მოქმედების კიდევ ერთი მაგალითია რომაელთა ტრადიცია, რომლის მიხედვითაც ისინი დაპყრობილ პროვინციებში უშვებდნენ ადგილობრივი სამართლის გამოყენების შესაძლებლობას და ამ კუთხით, პროვინციებს გარკვეულ ავტონომიას ანიჭებდნენ.[26]

შესაბამისად, სამართლის პერსონალური ხასიათიდან გამომდინარე საერთაშორისო კერძო სამართალმა დამოუკიდებელი დარგის სტატუსი ვერ მოიპოვა. თუმცა ფეოდალური პერიოდის განმავლობაში სამართლის პერსონალური ხასიათი, თანდათან, ტერიტორიულით შეიცვალა. ფეოდალი, როგორც ადგილობრივი მმართველი, უპირველესად საკუთარი ტერიტორიის დაცვით იყო დაინტერესებული. ამიტომ, ევროპის ფეოდალური სასამართლოები ყოველთვის საკუთარ კანონებს იყენებდნენ. მათთვის აღარ იყო მისაღები ტერიტორიაზე უცხო ქვეყნის კანონის თუ ადათ-წესის გავრცელება. ამის შედეგად, ნაცვლად პირის ეთნიკური წარმომავლობისა, აქცენტი გაკეთდა მის კავშირზე კონკრეტულ ტერიტორიასთან.[27] ტომობრივი კუთვნილების ელემენტი შეიცვალა სხვა კრიტერიუმებით, როგორიცაა მოპასუხის საცხოვრებელი ადგილი, ქმედების განხორციელების ადგილი, ხელშეკრულების დადების ადგილი, ქონების მდებარეობა და სხვ.[28] სწორედ ეს კრიტერიუმები განსაზღვრავდნენ თუ რომელი სამართალი უნდა გამოყენებულიყო კონკრეტულ დავაში. დაახლოებით, X საუკუნიდან პერსონალური სამართლის ტერიტორიული სამართლით ჩანაცვლების პროცესმა აქტიური და შეუქცევადი ხასიათი მიიღო. სწორედ, ამ მნიშვნელოვანმა ფაქტორმა შეუწყო ხელი ისეთი სამართლებრივი სისტემის ჩამოყალიბებას, სადაც შესაძლებელი გახდებოდა საერთაშორისო კერძო სამართლის, როგორც დამოუკიდებელი დარგის არსებობა.[29]

B.        შუა საუკუნეები

1.        სტატუტისტები

საერთაშორისო კერძო სამართალი, როგორც სამართლის დამოუკიდებელი დარგი XI–XII საუკუნის იტალიაში დაიბადა. აღნიშნულს ხელი ორმა ძირითადმა გარემოებამ შეუწყო: რომის სამართლის რეცეფციამ და პერსონალური სამართლის ტერიტორიული სამართლით ჩანაცვლებამ. XI საუკუნიდან იტალიაში განსაკუთრებით პოპულარული გახდა რომის სამართლის შესწავლა, რომელიც მივიწყებული იყო და ამ პერიოდში თავიდან იქნა აღმოჩენილი. სამართლის მეცნიერები, რომლებსაც გლოსატორებს (1100–1250)[30] უწოდებენ, დეტალურად სწავლობდნენ რომაული სამართლის უმთავრეს ძეგლებს და აკეთებდნენ მათ კომენტარებს. მოგვიანებით, XIII საუკუნის ბოლოსათვის აქტიურად დაიწყო რომაული სამართლის პრაქტიკაში იმპლემენტაცია. მეცნიერთა ჯგუფს, რომელიც ცდილობდა არა მხოლოდ რომაული სამართლის თეორიულ დამუშავებას, არამედ, ასევე, მის პრინციპებზე დაყრდნობით ახალი სამართლის შექმნას და სხვა და სხვა იურისდიქციებში მის ჰარმონიზაციას, პოსტ–გლოსატორებს უწოდებენ.[31] 

ამ პერიოდის ევროპის ხალხთა შორის ვაჭრობისა და მიმოსვლის განვითარებამ ბუნებრივად წარმოშვა დავები უცხოელთა ჩართულობით. XIII საუკუნის ბოლონიელმა გლოსატორმა ალდრიკუსმა[32] ერთ–ერთმა პირველმა წამოაყენა იდეა, რომ რამდენიმე იურისდიქციასთან დაკავშირებულ დავებში მოსამართლემ საკუთარი დისკრეციით და გარემოებების გათვალისწინებით უნდა გამოიყენოს უკეთესი კანონი.[33] აღსანიშნავია, რომ თითქმის 800 წლის წინ გაჟღერებული უკეთესი კანონის პრინციპი კვლავ აქტუალური გახდა XX საუკუნის აშშ-ს სამართალში.[34] 1228 წლისათვის გლოსატორმა აკურიუსმა[35] იუსტინიანეს კოდექსის კომენტარებში შემდეგი ტექსტი დაამატა: „თუკი ბოლონიის მოქალაქეს მოდენაში უჩივლებენ, მის მიმართ არ უნდა იქნას გამოყენებული მოდენის სამართალი, ვინაიდან იგი არ ექვემდებარება მოდენის სამართალს.“[36]

რომის სამართლის გავლენა და ავტორიტეტი იმდენად დიდი იყო, რომ გლოსატორები და პოსტ–გლოსატორები, რომლებიც მის შინაარსს იკვლევდნენ, თავად სამართლის გამოყენებას კითხვის ნიშნის ქვეშ არ აყენებდნენ. რომის სამართალი მიიჩნეოდა უნივერსალურ სამართლად, რომელიც დამატებით ლეგიტიმაციას არ საჭიროებს.[37] პირიქით, რომის სამართალი თავად გამოიყენებოდა უშუალოდ მოქმედი სამართლის (მათ შორის, საერთაშორისო კერძო სამართლებრივი ნორმების) დოგმატურ და თეორიულ საფუძვლად. მაგალითად, შუასაუკუნეების ყველაზე გავლენიანმა იურისტმა ბართოლუსმა[38] კოლიზიური სამართლის ნორმების საფუძველი იუსტინიანეს კოდექსში იპოვა. კერძოდ, იუსტინიანეს კოდექსის პირველივე მუხლი ადგენს, რომ „ყველა ხალხმა, რომელიც ექვემდებარება ჩვენს შემწყნარებელ სამართალს, უნდა იცხოვროს წმინდა მოციქული პეტრეს მიერ რომაელთათვის ბოძებული რელიგიის მიხედვით.“[39] ბართოლუსი მიიჩნევდა, რომ ციტირებული წინადადების მიხედვით რომში მცხოვრები იმ პირების მიმართ, რომლებიც რომის იმპერიას არ ეკუთვნოდნენ, დასაშვები იყო არა რომის, არამედ მათივე მშობლიური სამართლის გამოყენება.[40] ამ მითითებაზე დაყრდნობით ბართოლუსმა შეიმუშავა რომაული და არა-რომაული სამართლის გამოყენების პრინციპები და იტალიური ქალაქ-სახელმწიფოების კანონთა კოლიზიის გადაჭრის მექანიზმები.[41]

პოსტ–გლოსატორებმა შეიმუშავეს სტატუტისტური თეორია, რომელიც სამართლის არჩევის საკითხს ნორმის შინაარსიდან გამომდინარე წყვეტდა.[42] თეორიამ სახელწოდება, სწორედ, სიტყვისგან statuta მიიღო, რაც ადგილობრივ კანონს აღნიშნავდა. მათ შეიმუშავეს სამართლის შერჩევის ცალმხრივი მეთოდი. ცალმხრივ მეთოდსა და ორმხრივ მეთოდს შორის ის განსხვავებაა, რომ ორმხრივი მეთოდით სამართლის არჩევის საკითხი წყდება წინასწარ დადგენილი ნორმების საფუძველზე (ანუ სახეზეა როგორც ურთიერთდაპირისპირებული ნორმები, ისე კოლიზიური ნორმები),[43] მაშინ, როცა ცალმხრივი მეთოდით სამართლის ასარჩევად თავად არ იყენებს რაიმე წინასწარ დადგენილ კრიტერიუმებს და ფოკუსირდება, მხოლოდ, ურთიერთდაპირისპირებულ ნორმებზე.[44] ამის მისაღწევად სტატუტისტები სამართლის ნორმებს ყოფდნენ ორ დიდ ნაწილად: პერსონალურ (statuta personalia) და რეალურ (statuta realia) ნორმებად.[45] პერსონალური იყო ნორმა, რომელიც შეეხებოდა უშუალოდ პირს და მის მიმართ მოქმედებდა მიუხედავად ტერიტორიისა; ხოლო, რეალური იყო ნორმა, რომელიც დაკავშირებული იყო ტერიტორიასთან და მოქმედებდა მის საზღვრებში მყოფი ყველა პირისა და ქონების მიმართ.[46] ძირითადი განსხვავება მათ შორის იყო ის, რომ statuta personalia პირდაპირ ეხებოდა ადამიანებს და მხოლოდ ირიბად ქონებას, ხოლო, statuta realia უშუალოდ ქონებას ეხებოდა. სტატუტისტების მოსაზრებით კანონთა კოლიზიის საკითხის გადაჭრა სრულად შესაძლებელი იყო ამ კლასიფიკაციით, ვინაიდან კანონი ან ტერიტორიასთან იყო მიბმული, ან პირთან, მოუწესრიგებელი საკითხი კი არ რჩებოდა.[47] ამით სტატუტისტებმა უარი თქვეს სამართლის ნორმათა შერევის ძველ რომაულ ტრადიციაზე და მხარი დაუჭირეს სამართლის არჩევას, რასაც სელექციურ მეთოდსაც უწოდებენ.[48]

პოსტ–გლოსატორებმა გამოიკვლიეს და დაამუშავეს სამართლის არჩევის საკითხი დავის საგნის და მისი შინაარსის მიხედვით. ბართოლუსი გამოყოფს საერთაშორისო კერძო სამართლის ორ მნიშვნელოვან პრობლემას: (1) კანონის მოქმედების გავრცელება იმ პირებზე, რომლებიც მისი სუბიექტები არ არიან (ანუ უცხოელებზე); და (2) კანონის ექსტრატერიტორიული მოქმედება, ანუ მისი მოქმედება იურისდიქციის გარეთ.[49] ბართოლუსი პირველ კითხვას განიხილავდა ხელშეკრულებების, დელიქტების, ანდერძისა და სანივთო უფლებების ჭრილში. კანონის ექსტრატერიტორიული ეფექტის განხილვა კი, ძირითადად, ამკრძალავი, ნებადამრთველი და სისხლის სამართლებრივი ნორმების ჭრილში ხდებოდა.[50] ბართოლუსის ნაშრომში მოყვანილი ანალიზი აჩვენებს, რომ XIV საუკუნისათვის უკვე წარმატებით ხდებოდა კანონთა კოლიზიის გადაწყვეტა მათი შინაარსისა და მიზნების შესაბამისად. 

გამოიკვეთა რამდენიმე ძირითად პრინციპი, რომლებსაც დღემდე არ დაუკარგავთ მნიშვნელობა საერთაშორისო კერძო სამართალში: (1) ფორმის საკითხი წყდება ვალდებულების წარმოშობის სამართლის მიხედვით (lex loci actus); (2) სამართლის პროცედურული საკითხები (litis ordinatio) წყდება განმხილველი სასამართლოს სამართლის მიხედვით (lex fori); (3) ხელშეკრულებასთან დაკავშირებული ის საკითხები, რომლებიც წარმოიშვა ხელშეკრულების დადებისას, რეგულირდება ხელშეკრულების დადების სამართლის მიხედვით; ხოლო, ის საკითხები, რომლებიც მოგვიანებით წარმოიშვა ხელშეკრულების დარღვევის გამო, რეგულირდება შესრულების ადგილის მიხედვით; (4) დელიქტებთან დაკავშირებული საკითხები რეგულირდება დელიქტის ჩადენის ადგილის მიხედვით (lex loci delicti), გარდა იმ შემთხვევისა, როცა უცხოელი გამონაკლისის სახით გათავისუფლდება ადგილობრივი უჩვეულო კანონის პასუხისმგებლობისაგან მისი არცოდნის გამო; (5) ქონებასთან დაკავშირებული საკითხები რეგულირდება ნივთის ადგილსამყოფელის სამართლის მიხედვით (lex rei sitae); (6) პირის სტატუსთან დაკავშირებული საკითხები რეგულირდება პერსონალური, ანუ თავად სუბიექტის მშობლიური სამართლის მიხედვით.[51] XII საუკუნის საფრანგეთშიც განვითარდა სამართლის სისტემა, რომელიც ცდილობდა ერთმანეთთან დაეკავშირებინა პირები, ნივთები, ხელშეკრულებები და დელიქტები და ამის საფუძვლად გამოიყენებდა გარკვეულ დამაკავშირებელ ფაქტორებს (იგივე საბამებს): დაბადების ადგილი, მუდმივი საცხოვრებელი ადგილი, ხელშეკრულების დადების ადგილი და საგნის ადგილმდებარეობა.[52] 

პირველი განსხვავება პროცედურულ (ad litis ordinationem) და მატერიალურ (ad litis decisionem) ნორმებს შორის გვხვდება XIII და XIV საუკუნის იტალიურ სამართლის დოქტრინაში, სადაც სასამართლოები ყოველთვის იყენებდნენ თავიანთ პროცედურულ კანონს, თუმცა უცხო ქვეყნის მატერიალური სამართლის გამოყენების კრიტერიუმები ყველა შემთხვევაში ნათლად დადგენილი არ იყო.[53] აღნიშნულმა განსხვავებამ, დროთა განმავლობაში, მნიშვნელობა შეიძინა არა მხოლოდ შიდა კანონმდებლობაში, არამედ უცხო იურისდიქციის ნორმების გამოყენების კუთხითაც, რამაც წარმოშვა უცხო სამართლისადმი გარკვეული შეზღუდვების დაწესების აუცილებლობა. კერძოდ, უცხო შემზღუდავი (ანუ იმპერატიული) ნორმები არ გამოიყენებოდა, თუკი ისინი არსებითად წინააღმდეგობაში მოდიოდნენ ადგილობრივ წეს–ჩვეულებებთან (consuetudo odiosa).[54] აღნიშნული მიდგომა დღევანდელ საერთაშორისო კერძო სამართალში ექვივალენტს პოვებს საჯარო წესრიგის სახით. 

2.        XVI საუკუნის ფრანგული სკოლა

ფრანგულ იურიდიულ ლიტერატურაში კოლიზიური სამართლის ნორმებზე მსჯელობა XII-XIII საუკუნეებიდან იწყება. მაგალითად, XIII საუკუნის ფრანგმა იურისტმა ჟან დე რევინიმ[55] განავითარა სამემკვიდრეო სამართლის ნივთის ადგილსამყოფელთან დაკავშირების დოქტრინა, ვინაიდან მემკვიდრეობის საკითხები, იქნებოდა ეს ანდერძისმიერი თუ კანონისმიერი, წყდებოდა ნივთის ადგილსამყოფელის სამართლის მიხედვით.[56] თუმცა, საერთაშორისო კერძო სამართლის განვითარებაში განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი როლი ითამაშა XVI საუკუნის ფრანგულმა იურიდიულმა მეცნიერებამ. ამ მხრივ გამოსაყოფია ორი ავტორი: ბერნარ დარჟენტრი და შარლ დუმულანი.[57] მიუხედავად იმისა, რომ ტექნიკურად ისინი სტატუტისტების სკოლას მიეკუთვნებოდნენ, მათმა ნაშრომებმა მნიშვნელოვანი როლი ითამაშა საერთაშორისო კერძო სამართლის განვითარებაში და ნიადაგი მოამზადა შემდგომში ახალი მიდგომების დამკვიდრებისათვის.[58] 

ფრანგულმა დოქტრინამ ერთმანეთისაგან განასხვავა მატერიალური და საპროცესო სამართალი. ასევე, ფრანგმა სტატუტისტებმა აღიარეს საკანონმდებლო დაყოფა იურისდიქციების მიხედვით – სუვერენს ქონდა საკანონმდებლო ძალაუფლება საკუთარ იურისდიქციაში, ხოლო ექსტრატერიტორიული ეფექტი დამოკიდებული იყო სხვა სუვერენის უფლებაზე მიიღე უპირატესი მოქმედების ძალის მქონე კანონი. ამ თვალსაზრისით სისტემა იყო საერთაშორისო და უნივერსალური. შესაბამისად, თანდათან აქტუალური გახდა ადგილობრივი სამართლისათვის უპირატესობის მინიჭება. ბერნარ დარჟენტრი პიროვნულ და რეალურ კანონებს ამატებს მესამე ტიპის შერეულ კანონებს (statuta mixta), რომლებიც შეიცავენ რეალური და პერსონალური ნორმების ელემენტებს. დარჟენტრი ამტკიცებდა, რომ გამონაკლისი შემთხვევების გარდა, სამართლის ყველა კანონი შინაარსობრივად რეალურია და ემყარება არა პერსონალურ, არამედ ტერიტორიულ პრინციპს.[59] შესაბამისად, შერეული კანონის შემთხვევაშიც უპირატესობა ნორმის რეალურ მხარეს ენიჭებოდა, რაც იმას ნიშნავდა, რომ სასამართლო უმეტესწილად უგულებელყოფდა უცხო ქვეყნის კანონს და საკუთარ ადგილობრივ სამართალს იყენებდა.[60] 

სტატუტისტური ინტერპრეტაციის მნიშვნელოვანი განვითარება უკავშირდება XVI საუკუნის მეორე ფრანგი სამართლის მეცნიერის შარლ დუმულანის სახელს.[61] დუმულანი კანონთა შეფარდების კუთხით სამ ძირითად მიმართულებას გამოყოფს: (1) პროცედურული და ფორმასთან დაკავშირებული საკითხები რეგულირდება ქმედების განხორციელების ადგილის სამართლით (lex loci actus). ეს მოიცავს ხელშეკრულებებს, ანდერძს და სასამართლო პროცესებს; (2) მატერიალური სამართლის საკითხები, ძირითადად, დამოკიდებულია მხარეთა ნებაზე; (3) ხოლო, მატერიალური სამართლის ის საკითხები, რომლებიც დამოკიდებული არ არის მხარეთა ნებაზე რეგულირდება პერსონალური სამართლით (თუკი ეხება პირებს) ან რეალური სამართლით (თუკი ეხება ქონებას). მეორე საკითხთან დაკავშირებით დე მულინი განმარტავს, რომ გადამწყვეტი მნიშვნელობა მხარეთა ნებას ენიჭება. მხარეთა ნების დასადგენად მხედველობაში მიიღება ხელშეკრულების დადების ადგილი, მხარის საცხოვრებელი და სხვა მსგავსი ფაქტორები.[62]

სტატუტისტების განმარტების და ნორმათა შეფარდების ტექნიკა საერთაშორისო კერძო სამართალში დომინანტი იყო, დაახლოებით, ხუთი საუკუნის განმავლობაში. თუმცა, დაახლოებით XVI საუკუნიდან გახდა აქტიური კრიტიკის საგანი. ხშირ შემთხვევაში ძალიან რთული იყო კანონთა მკაცრად ორ ჯგუფად კლასიფიკაცია. მაგალითად, იურისტების ერთი ნაწილი მიიჩნევდა, რომ სამემკვიდრეო სამართლის ყველა ნორმა არის statuta realia, ხოლო მეორე ნაწილი მიიჩნევდა, რომ ნორმის კვალიფიკაცია ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში დამოკიდებულია მის შინაარსზე. აღნიშნული განსხვავება დღესაც აქტუალურია საერთაშორისო კერძო სამართალში: მაგალითად, ინგლისი და საფრანგეთი აღიარებენ პრინციპს, რომ მემკვიდრეობის საკითხები მოწესრიგდეს ერთდროულად რამდენიმე იურისდიქციის სამართლით (statuta realia), ხოლო გერმანია და იტალია აღიარებენ მემკვიდრეობის სამართლის ერთიანობის პრინციპს (statuta personalia).[63] გარდა ამისა, კანონთა შორის კონფლიქტის გადაწყვეტა შინაარსიდან გამომდინარე ძალიან მოუხერხებელია,[64] რის გამოც სტატუტისტები ფორმალისტურ ტექნიკას მიმართავდნენ. ფრანგი ბერნარ დარჟენტრი აღნიშნავდა, რომ სტატუტისტური მეთოდი იმდენად რთული და ტექნიკური გახდა, რომ იგი უფრო მეტ დაბნეულობას იწვევდა, ვიდრე სიცხადე შექონდა სამართლის არჩევის საკითხში.[65] ამის კარგი ილუსტრაციაა ბართოლუსის ერთ–ერთ მონაკვეთი, სადაც იგი მიუთითებდა, რომ თუკი კანონის პირველი წინადადება ეხება პირს იგი პიროვნულია, ხოლო თუკი ეხება ქონებას, იგი რეალურია. ამ დაყოფის მიხედვით თუკი კანონის ტექსტი იწყება სიტყვებით „უფროსი ვაჟი იღებს მემკვიდრეობას“, კანონი არის პიროვნული, ხოლო, თუკი იწყება სიტყვებით „ქონება ეკუთვნის უფროს ვაჟს“, კანონი რეალურია.[66] ამ თვალსაზრისით ბართოლუსი კანონთა კლასიფიკაციისას უმთავრესად მის სიტყვათა წყობას, სინტაქსს ეყრდნობოდა. სტატუტისტების მიდგომის საწინააღმდეგოდ XVI საუკუნის ფრანგმა იურისტმა და კომენტატორმა გი დე კოკილმა[67] წამოაყენა წინადადება, რომ კანონთა განმარტება მომხდარიყო არა მათი ტექსტის, არამედ კანონმდებლის მიზნის შესაბამისად.[68] საბოლოოდ, სტატუტისტების მიდგომები უარყოფილ იქნა ზედმეტად მექანიკური და არაპრაქტიკული ხასიათის გამო.

3.        სახელმწიფოთა საერთაშორისო თავაზიანობა

როგორც აღინიშნა, შუა საუკუნეების სამართლის იურისტები აღიარებდნენ რომის სამართლის უნივერსალურ ხასიათს და მის გამოსაყენებლად დამატებით ლეგიტიმაციას არ მოითხოვდნენ. მაგალითად, მოსამართლეს, რომელიც იტალიის ან საფრანგეთის რომელიმე პროვინციაში წყვეტდა სადავო საკითხს უნდა ეხელმძღვანელა რომის სამართლის პრინციპებით, მიუხედავად იმისა, რომ ისინი პროვინციის მმართველის მიერ არ იყო შემუშავებული. შესაბამისად, სტატუტისტებმა გამოიკვლიეს სამართლის არჩევის მექანიზმი, თუმცა მათ არ დაამუშავეს და პასუხი არ გასცეს კითხვას, თუ რატომ უნდა გამოიყენოს ერთმა იურისდიქციამ მეორე იურისდიქციის სამართლის ნორმა. 

ეს საკითხი განსაკუთრებით აქტუალური გახდა XVI საუკუნეში, როცა საერთაშორისო სამართალში შემუშავდა სახელმწიფოს სუვერენიტეტის თეორია და უცხო ქვეყნის კანონის პირდაპირ გამოყენება ადგილობრივი სუვერენისათვის უკვე აღარ იყო მისაღები. საერთაშორისო კერძო სამართლის განვითარებისათვის მნიშვნელოვანი აღმოჩნდა XVI საუკუნის ფრანგი პოლიტიკური ფილოსოფოსის ჟან ბოდინის მიერ შემუშავებული სახელმწიფოს სუვერენიტეტის თეორია.[69] თეორიის მიხედვით სახელმწიფოს გააჩნია აბსოლუტური და მუდმივი სუვერენული ძალაუფლება საკუთარ ტერიტორიაზე. მათ შორის, ეს გულისხმობს იმასაც, რომ სუვერენი თავად წყვეტს რომელ კანონს დაექვემდებაროს მართლწესრიგი. ამის გავლენით, საერთაშორისო კერძო სამართალი, შუასაუკუნეების იტალიური და ფრანგული დოქტრინისაგან განსხვავებით, უცხო იურისდიქციის ნორმის გამოყენებისას რომის სამართლის უნივერსალურ ხასიათს ვეღარ დაეყრდნობოდა. საჭირო იყო ისეთი მიდგომის შემუშავება, რომელიც არ დაარღვევდა სახელმწიფოს სუვერენიტეტს და, ამავდროულად, შექმნიდა კანონთა კოლიზიის გადაწყვეტის მექანიზმს. 

სუვერენიტეტის თეორიისა და საერთაშორისო კერძო სამართლის დაკავშირება მოხდა XVII საუკუნის ჰოლანდიაში, ულრიხ ჰუბერის[70] მიერ. ჰუბერის 10 გვერდიანი ნაშრომი „De Conflictu Legum“ (კოლიზიური სამართალი) ერთ–ერთი ყველაზე ცნობილი და გავლენიანი ნაშრომია საერთაშორისო კერძო სამართლის ისტორიაში. ჰუბერმა კანონის ნორმათა გამოყენების პრინციპები შემდეგნაირად ჩამოაყალიბა:[71] (1) ყოველი სუვერენის მიერ მიღებული კანონი მოქმედებს ქვეყნის ტერიტორიის შიგნით და მბოჭავია სუვერენის დაქვემდებარებაში მყოფი ყველა პირისათვის. კანონები არ მოქმედებს სახელმწიფოს ტერიტორიის მიღმა; (2) სუვერენის დაქვემდებარებაშია ყველა, ვინც სახელმწიფოს ტერიტორიაზე იმყოფება, იქნება ეს მუდმივად თუ დროებით; (3) სახელმწიფოთა საერთაშორისო თავაზიანობის გავლენით შეიძლება გამოყენებულ იქნას უცხო სამართალი. უცხო სამართლის საფუძველზე მოპოვებული უფლება უნდა აღსრულდეს, თუკი ამგვარი აღსრულება არ არღვევს სახელმწიფოს უფლებებს.[72] 

აღნიშნული მიდგომით შეიცვალა საერთაშორისო კერძო სამართალში მანამდე არსებული უნივერსალიზმის პრინციპი. უცხო ქვეყნის სამართლის გამოსაყენებლად აუცილებელია სხვა სახელმწიფოს თანხმობა. სამართლის აღსრულებასთან (მხარეთა უფლებების აღიარებასთან) დაკავშირებით, ვინაიდან სხვაგვარად შეუძლებელი იქნება სავაჭრო ურთიერთობების ნორმალური განვითარება. პირველი ორი პრინციპი უარყოფს სტატუტისტების მიდგომას და საერთაშორისო კერძო სამართლის უმთავრეს საფუძვლად ტერიტორიულობას განიხილავს. ჰუბერის მესამე პრინციპი განმარტავს იმ მოტივებს, რაც საფუძვლად უდევს სახელმწიფოს მიერ სხვა სახელმწიფოს კანონების ცნობას.[73] 

ჰუბერის თეორიამ მხარდაჭერა ვერ მოიპოვა კონტინენტური ევროპის საერთაშორისო კერძო სამართალში, თუმცა, თეორიის ორმა ძირითადმა ელემენტმა – სახელმწიფოთა საერთაშორისო თავაზიანობამ და მოპოვებულმა უფლებამ[74] მნიშვნელოვანი გავლენა მოახდინა საერთო სამართალში,[75] მათ შორის, საფუძვლად დაედო ჯოსეფ სტორის 1934 წლის ნაშრომს „კოლიზიური სამართლის კომენტარები.“[76] თავად სტორის ნაშრომმა კი დიდი გავლენა იქონია კონტინენტური ევროპის ლიტერატურაზე, განსაკუთრებით კი სავინიზე.[77]

სქოლიო

[1] ლიეტუვას 18/07/2000 წლის სამოქალაქო კოდექსის ტექსტი ინგლისურად იხ. https://www.lithuanialaw.com/lithuanian-civil-code-488. 

[2] საქართველოში მოქმედებს 29/04/1998 წლის №1361–IIს კანონი „საერთაშორისო კერძო სამართლის შესახებ“ (ძალაშია 1998 წლის 1 ოქტომბრიდან). კანონის ტექსტი იხ. https://matsne.gov.ge/ka/document/view/93712?publication=4.

[3] John G. Collier, Conflict of Laws 5 (3rd ed. 2003).

[4] ამერიკელმა იურისტმა და აშშ–ს უზენაესი სასამართლოს მოსამართლემ ჯოზეფ სტორიმ 1834 წელს გამოსცა საერთაშორისო კერძო სამართლის ერთ–ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი და გავლენიანი ნაშრომი სახელწოდებით „კოლიზიური სამართლის კომენტარები.“ ერთ–ერთ მონაკვეთში სტორიმ დარგს საერთაშორისო კერძო სამართალი უწოდა, რითაც შეეცადა იგი საერთაშორისო საჯარო სამართლისგან განესხვავებინა: „სამართლის ამ დარგს შეიძლება ვუწოდოთ საერთაშორისო კერძო სამართალი, ვინაიდან იგი, ძირითადად, კერძო პირებს შორის ურთიერთობებში გამოიყენება და იშვიათად გვხვდება სახელმწიფოთა შორის მოლაპარაკებებსა თუ დაპირისპირებებში“. Joseph Story, Commentaries on the Conflict of Laws 9 (1834).

[5] Ernest Lorenzen, Huber's de Conflictu Legum, 13 ILL. L. R. 375, 401 (1918–1919).

[6] Collier, Conflict of Laws, სქოლიო 3, გვ. 5.

[7] იქვე; Albert Venn Dicey, A Digest of the Law of England with Reference to the Conflict of Laws (1896).

[8] სულხან გამყრელიძე, შემთხვევის გადაწყვეტის მეთოდი საერთაშორისო კერძო სამართალში ევროპის, გერმანული და შვეიცარული სამართლის გათვალისწინებით 40 (2015).

[9] Symeon Symeonides, Private International Law: Idealism, Pragmatism, Eclecticism 85–89 (2017).

[10] Symeon Symeonides, Choice of Law 2 (2016).

[11] Collier, Conflict of Laws, სქოლიო 3, გვ. 5.

[12] Kurt Lipstein, Principles of the Conflict of Laws National and International 63–81 (1981).

[13] Symeonides, Choice of Law, სქოლიო 10, გვ. 6-10.

[14] Collier, Conflict of Laws, სქოლიო 3, გვ. 6; გამყრელიძე, შემთხვევის გადაწყვეტის მეთოდი, სქოლიო 8, გვ. 41. თუმცა, XX საუკუნის ბოლოს იურიდიულ ლიტერატურაში განვითარებული მიდგომები ამ მოსაზრებას მნიშვნელოვნად ცვლის [დაწვრილებით იხ. „(d) უკეთესი კანონის მიდგომა,“ გვ. 88].

[15] კრიტიკა, ძირითადად, შეეხება იმას, რომ ტერმინები სრულად და ზუსტად ვერ აღწერენ დარგის შინაარსს. მაგალითად, ტერმინი კოლიზიური სამართალი, შესაძლოა, დამაბნეველი აღმოჩნდეს, ვინაიდან საერთაშორისო კერძო სამართალი, პირიქით, ნორმებს შორის არსებული კოლიზიის აღმოფხვრას ისახავს მიზნად. Collier, Conflict of Laws, სქოლიო 3, გვ. 5. ტერმინი საერთაშორისო კერძო სამართალი, რომელიც კონტინენტურ ევროპაში გამოიყენება, კიდევ უფრო დამაბნევლად ჟღერს, ვინაიდან სიტყვები საერთაშორისო და კერძო, როგორც წესი, სამართალში ერთმანეთის საპირისპირო მნიშვნელობით გამოიყენება. ამასთან, ქმნის შთაბეჭდილებას, რომ არსებობს საერთაშორისოდ აღიარებული სამართლის ნორმათა ერთიანი სისტემა (სამართალი), თუმცა რეალობა, ხშირად, განსხვავებულია. Peter Hay et al., Conflict of Laws 2 (6th ed. 2018). დამაბნეველია მინიშნება საერთაშორისო სამართალზეც, ვინაიდან საერთაშორისო კერძო სამართალი ადგილობრივ დონეზე დგინდება და მასში საერთაშორისო სამართლის ჩარევა მინიმალურია. Ted M. de Boer, Living Apart Together: The Relationship Between Public and Private International Law, 57 Neth.Int’l L.Rev. 183, 195 (2010); Ralf Michaels, Public and Private International Law: German Views on Global Issues, 4 J.Priv.Int’l L. 121, 125 (2008). მეტიც, საერთო სამართალი სრულად არც იზიარებს სამართლის კერძოდ და საჯაროდ დაყოფას, მინიმუმ იმ შინაარსით, რაც მას კონტინენტურ ევროპაში გააჩნია. Symeonides, Private International Law, სქოლიო 9, გვ. 100–130; Carol Harlow, Public and Private Law: Definition without Distinction, 43 Mod. L. Rev. 241 (1980); Alan Freeman, Elizabeth Mensch, The Public–Private Distinction in American Law and Life, 36 Buff. L. Rev. 237 (1987). იხ. ციტირება: Hay et al., Conflict of Laws, სქოლიო 15. უფრო ღრმა და ყოვლისმომცველი ანალიზისათვის იხ.: ჰააგის კონვენციის შესახებ იხ. კერსტინ ბარტჩი, გიორგი სვანაძე, ჰააგის 1980 წლის კონვენცია „ბავშვთა საერთაშორისო გატაცების სამოქალაქო ასპექტების შესახებ“, პრაქტიკული სახელმძღვანელო (2018).

[16] Hessel Yntema, The Comity Doctrine, 65 Mich. L. Rev. 9 (1966); Alex Mills, The Private History of International Law, 55 Int’l & Comp. L. Q. 1 (2006); Friedrich Juenger, Choice of Law and Multistate Justice 6–46 (1993); Lipstein, Principles of the Conflict of Laws, სქოლიო 12, გვ. 3–17; Arthur Nussbaum, Rise and Decline of the Law–of–Nations Doctrine in the Conflict of Laws, 42 Colum.L.Rev. 189 (1942); Nicholas Hatzimihail, Preclassical Conflict of Laws (2015); Symeonides, Private International Law, სქოლიო 9, გვ. 33–63. იხ. ციტირება: Hay et al., Conflict of Laws, სქოლიო 15. უფრო ღრმა და ყოვლისმომცველი ანალიზისათვის იხ.: ჰააგის კონვენციის შესახებ იხ. კერსტინ ბარტჩი, გიორგი სვანაძე, ჰააგის 1980 წლის კონვენცია „ბავშვთა საერთაშორისო გატაცების სამოქალაქო ასპექტების შესახებ“, პრაქტიკული სახელმძღვანელო (2018).

[17] Hessel Yntema, The Historic Bases of Private International Law, 2 Am. J. Comp. L. 297, 303 (1953).

[18] Lipstein, Principles of the Conflict of Laws, სქოლიო 12, გვ. 3.

[19] ჩვ. წ. აღ. 393–ე წელს ბერძნულ ქალაქ სახელმწიფო ეგინასადმი მიმართვაში ათენელმა ორატორმა ისოკრატემ (Isocrates, 436–338 ჩვ. წ. აღ.) განაცხადა, რომ ტრასილოქუსის ანდერძი ნამდვილად უნდა ყოფილიყო აღიარებული, ვინაიდან იგი შეესაბამებოდა როგორც მამკვიდრებლის, ისე დავის განმხილველი სასამართლოს სამართალს. Hay et al., Conflict of Laws, სქოლიო 15, გვ. 7; Symeonides, Private International Law, სქოლიო 9, გვ. 46. შეად. საქართველოს „საერთაშორისო კერძო სამართლის შესახებ“ კანონის 29(1) მუხლს, რომლის მიხედვითაც „გარიგების ფორმა დაცულად ითვლება, თუ ხელშეკრულება დაიდო სხვადასხვა ქვეყანაში მყოფ პირებს შორის და იგი შეესაბამება ერთ-ერთი ქვეყნის სამართლის მოთხოვნებს გარიგების ფორმის შესახებ.“ ბერძნულ ქალაქ–სახელმწიფოებს შორის ჩვ. წ. აღ. მე–100 წელს ხელმოწერილი შეთანხმება ადგენდა, რომ ზიანის მიყენებიდან, ანუ დელიქტიდან წარმოშობილი დავები განხილული უნდა ყოფილიყო იმ ქალაქის სასამართლოს მიერ, სადაც დელიქტის ჩამდენი ცხოვრობდა და დავა უნდა მოწესრიგებულიყო განმხილველი სასამართლოს სამართლის მიხედვით. Hay et al., Conflict of Laws, სქოლიო 15, გვ. 7; Symeonides, Private International Law, სქოლიო 9, გვ. 46. საერთაშორისო კერძო სამართლებრივი ერთ–ერთი უპირველესი ტექსტი აღმოჩენილ იქნა უძველეს ეგვიპტურ პაპიროსზე, რომელშიც მითითებულია, რომ ეგვიპტელებსა და ბერძნებს შორის დადებული ხელშეკრულება, თუკი შესრულებული იყო ბერძნული ფორმით განხილული უნდა ყოფილიყო ბერძნულ სასამართლოებში (chrematists), ხოლო თუკი შესრულებული იყო ეგვიპტური ფორმით, განხილული უნდა ყოფილიყო ეგვიპტურ სასამართლოში (laocrites), შესაბამისი ქვეყნის კანონმდებლობის მიხედვით. ფორმაში, შესაძლოა, იგულისხმებოდეს როგორც ენა, ისე ტექსტის სტრუქტურაც. Yntema, The Historic Bases of Private International Law, სქოლიო 17, გვ. 301; გამყრელიძე, შემთხვევის გადაწყვეტის მეთოდი, სქოლიო 8, გვ. 43; Symeonides, Private International Law, სქოლიო 9, გვ. 46.

[20] John O’Brien, Conflict of Laws 11 (2nd ed. 1999).

[21] Yntema, The Historic Bases of Private International Law, სქოლიო 17, გვ. 297-298.

[22] Lipstein, Principles of the Conflict of Laws, სქოლიო 12, გვ. 3.

[23] იქვე. აღსანიშნავია ის გარემოება, რომ შერეული სამართლის გამოყენების მსგავსი წინადადებები გამოთქმულია აშშ-ს თანამედროვე საერთაშორისო კერძო სამართლის ლიტერატურაში. [იხ. ქვემოთ ციტირება 204].

[24] Hay et al., Conflict of Laws, სქოლიო 15, გვ. 9; Symeonides, Private International Law, სქოლიო 9, გვ. 64–84; Yntema, The Historic Bases of Private International Law, სქოლიო 17, გვ. 300.

[25] Yntema, The Historic Bases of Private International Law, სქოლიო 17, გვ. 300; გამყრელიძე, შემთხვევის გადაწყვეტის მეთოდი, სქოლიო 8, გვ. 42, 44 [„ანტიკურ ხანაში უცხო ქვეყნის სამართლის გამოყენებას პრაქტიკულად არ იცნობდნენ. კერძო სამართლებრივი ურთიერთობები ეფუძნებოდა „პოლისის,“ ე.წ. Jus Civita–ს ადგილობრივ სამართალს. უცხოელები არ მიიჩნეოდნენ სამართლებრივი ურთიერთობების სუბიექტებად და აქედან გამომდინარე უუფლებონი იყვნენ“; „როგორც უკვე აღვნიშნეთ, ანტიკურ ხანაში, ჩვენს შემთხვევაში რომში, უცხოელს არ გააჩნდა არავითარი უფლება“].

[26] Raphael Taubenschlag, The Law of Greco–Roman Egypt in the Light of the Papyri, 332 B.C – 640 A.D. 1-55 (1955).

[27] Yntema, The Historic Bases of Private International Law, სქოლიო 17, გვ. 303.

[28] Lipstein, Principles of the Conflict of Laws, სქოლიო 12, გვ. 4.

[29] Geoffrey Cheshire, Peter North, Private International Law 16 (12th ed. 1992).

[30] O’Brien, Conflict of Laws, სქოლიო 20, გვ. 12.

[31] იქვე.

[32] Aldricus (1170–1200).

[33] Yntema, The Historic Bases of Private International Law, სქოლიო 17, გვ. 302; Hay et al., Conflict of Laws, სქოლიო 15, გვ. 10.

[34] [დაწვრილებით იხ. „(d) უკეთესი კანონის მიდგომა,“ გვ. 88].

[35] Accursius (1182–1263).

[36] Yntema, The Historic Bases of Private International Law, სქოლიო 17, გვ. 302.

[37] იქვე.

[38] Bartolus de Saxoferrato (1313–1357); Augusto P. Miceli, Bartolus of Sassoferrato, 37 La. L. Rev. 1027 (1977).

[39] იუსტინიანეს კოდექსის ონლაინ ვერსია იხ. https://droitromain.univ–grenoble–alpes.fr/Anglica/codjust_Scott.htm [S. P. Scott–ის 1932 წლის თარგმანის მიხედვით].

[40] Symeonides, Choice of Law, სქოლიო 10, გვ. 47; C.N.S. Woolf, Bartolus of Sassoferrato: His Position in the History of Medieval Political Thought 21-22 (1913); Nikitas Hatzimihail, Bartolus and the Conflict of Laws, 60 RHDI 11 (2007); Joseph Beale, Bartolus on the Conflict of Laws (1914).

[41] Symeonides, Choice of Law, სქოლიო 10, გვ. 48.

[42] Alexander Anton, Private International Law 10–11 (1967); Juenger, Choice of Law and Multistate Justice, სქოლიო 16, გვ. 10–19; Lipstein, Principles of the Conflict of Laws, სქოლიო 12, გვ. 7-12.

[43] მაგალითად, ქვეყანა A-ს კანონი ადგენს, რომ ხანდაზმულობის ვადა არის 3 წელი, ხოლო ქვეყანა B ხანდაზმულობის ვადად 10 წელს განსაზღვრავს. კოლიზიური კანონის თანახმად ხანდაზმულობის საკითხი წყდება იმ ქვეყნის სამართლით, სადაც ხელშეკრულება უნდა შესრულებულიყო. სახეზეა ორი ურთიერთდაპირისპირებული კანონი (ქვეყანა A-ს და ქვეყანა B-ს კანონი) და სახეზეა კოლიზიური კანონი. სწორედ ამიტომ, სამართლის არჩევის ამ მიდგომას უწოდებენ ორმხრივ მეთოდს.

[44] Symeonides, Choice of Law, სქოლიო 10, გვ. 48.

[45] Yntema, The Historic Bases of Private International Law, სქოლიო 17, გვ. 303; O’Brien, Conflict of Laws, სქოლიო 20, გვ. 12; Symeonides, Choice of Law, სქოლიო 10, გვ. 48.

[46] Yntema, The Historic Bases of Private International Law, სქოლიო 17, გვ. 299-308; Symeonides, Choice of Law, სქოლიო 10, გვ. 47-49; Lipstein, Principles of the Conflict of Laws, სქოლიო 12, გვ. 7-12.

[47] Lea Brilmayer et. al., Conflict of Laws: Cases and Materials 29 (2015).

[48] Symeonides, Choice of Law, სქოლიო 10, გვ. 48.

[49] Yntema, The Historic Bases of Private International Law, სქოლიო 17, გვ. 303.

[50] Beale, Bartolus on the Conflict of Laws, სქოლიო 40.

[51] Yntema, The Historic Bases of Private International Law, სქოლიო 17, გვ. 304. საქართველოს „საერთაშორისო კერძო სამართლის შესახებ“ კანონის 21(1) მუხლის თანახმად „უცხო ქვეყნის ფიზიკურ და იურიდიულ პირებს, აგრეთვე მოქალაქეობის არმქონე პირებს აქვთ ისეთივე უფლებაუნარიანობა და ქმედუნარიანობა, როგორიც საქართველოს მოქალაქეებს.“ ხოლო, კანონის 23(1) მუხლის თანახმად „ფიზიკური პირის უფლებაუნარიანობა და ქმედუნარიანობა განისაზღვრება იმ ქვეყნის სამართლით, რომელსაც ეს პირი განეკუთვნება.“

[52] Lipstein, Principles of the Conflict of Laws, სქოლიო 12, გვ. 5.

[53] იქვე, გვ. 7.

[54] იქვე, გვ. 9.

[55] Jean de Révigny (1230-296).

[56] Lipstein, Principles of the Conflict of Laws, სქოლიო 12, გვ. 8.

[57] Charles Dumoulin (1500–1566), Bertrand d'Argentré (1519–1590).

[58] Lipstein, Principles of the Conflict of Laws, სქოლიო 12, გვ. 12.

[59] Yntema, The Historic Bases of Private International Law, სქოლიო 17, გვ. 306.

[60] Lipstein, Principles of the Conflict of Laws, სქოლიო 12, გვ. 12-13.

[61] შარლ დუმულანმა განსაკუთრებული როლი ითამაშა ნების ავტონომიის პრინციპის დამკვიდრებაში. იგი აღიარებდა მხარეთა უფლებას თავად აერჩიათ ხელშეკრულების მიმართ გამოსაყენებელი სამართალი. დუმულანმა ეს პრინციპი გაავრცელა, ასევე, იმ საქმეებზეც, რომლებშიც მხარეებს სამართალი პირდაპირ არ აურჩევიათ. Juenger, Choice of Law and Multistate Justice, სქოლიო 16, გვ. 17. შედარებისათვის, აშშ-ს სამართალში მხარეთა ავტონომიამ პირდაპირი მხარდაჭერა მხოლოდ 1971 წელს მოიპოვა, როცა მიღებულ იქნა საერთაშორისო კერძო სამართლის მეორე კოდიფიკაცია [დაწვრილებით იხ. „(d) სამართლის მეორე კოდიფიკაცია“, გვ. 97]. Hay et al., Conflict of Laws, სქოლიო 15, გვ. 14.

[62] Yntema, The Historic Bases of Private International Law, სქოლიო 17, გვ. 304-305.

[63] Lipstein, Principles of the Conflict of Laws, სქოლიო 12, გვ. 10.

[64] Yntema, The Historic Bases of Private International Law, სქოლიო 17, გვ. 304.

[65] იქვე.

[66] Hatzimihail, Bartolus and the Conflict of Laws, სქოლიო 40, გვ. 27.

[67] Guy Coquille (1523–1603).

[68] Hay et al., Conflict of Laws, სქოლიო 15, გვ. 1.

[69] O’Brien, Conflict of Laws, სქოლიო 20, გვ. 13.

[70] Ulrich Huber (1635–1694).

[71] Lorenzen, Huber's de Conflictu Legum, სქოლიო 5, გვ. 401; Yntema, The Comity Doctrine, სქოლიო 16, გვ. 9.

[72] Yntema, The Historic Bases of Private International Law, სქოლიო 17, გვ. 306; Lipstein, Principles of the Conflict of Laws, სქოლიო 12, გვ. 14.

[73] Alan Watson, Joseph Story and the Comity of Errors 1–17 (1992).

[74] O’Brien, Conflict of Laws, სქოლიო 20, გვ. 13.

[75] 1760 წლის ცნობილ ინგლისურ გადაწყვეტილებაში, რომელსაც ქვემოთ უფრო დეტალურად შევეხებით, ლორდი მენსფილდი პირდაპირ ეყრდნობა ჰუბერის თეორიას. Robinson v. Bland (1760) 97 Eng.Rep. 717. იხ. ზოგადად: Alexander Anton, The Introduction in the English Practice of Continental Theories on the Conflict of Laws, 5 Int'l & Comp. L.Q. 534 (1956); D. J. Llewelyn Davies, The Influence of Huber’s De Conflictu Legum on English Private International Law, 18 Brit. Y.B. Int'l L. 49 (1937).

[76] Anton, Private International Law, სქოლიო 42, გვ. 13.

[77] Gerhard Kegel, Story and Savigny, 37 Am. J. Comp. L. 39, 48–49 (1989).